Covidvaccins zijn nu al aan een update toe: ‘Dit kan snel gaan’

Farmagigant Johnson & Johnson is op weg om Europa een vierde covidvaccin te bezorgen. Vrijdag kondigde het bedrijf aan dat het de studies naar de werking van zijn vaccin afgerond had. Gemiddeld gezien haalde het vaccin een effectiviteit van 66 procent na één dosis, wat betekent dat twee op de drie proefpersonen beschermd werden tegen matige tot zware ziekte veroorzaakt door SARS-CoV-2.

Maar achter dat gemiddelde gaan flinke regionale schommelingen schuil. In de Amerikaanse studies haalde het vaccin een effectiviteit van 72 procent, terwijl het in Zuid-Afrika niet verder raakte dan 57 procent. De verklaring daarvoor moet gezocht worden in B.1.351, beter bekend als de Zuid-Afrikaanse variant van het coronavirus. Die erg besmettelijke virusstam circuleerde al volop in het land op het moment dat het vaccin van Johnson & Johnson er getest werd. Het wijst erop dat het vaccin het flink moeilijker heeft tegen die virusstam.

Ook andere vaccinbouwers lopen tegen dat probleem aan. NovaVax, een vaccin waarvoor de Europese Unie geen bestellingen plaatste, haalde in het Verenigd Koninkrijk een effectiviteit van net geen 90 procent. In een kleinere, zogenaamde fase 2-studie in Zuid-Afrika viel dat terug tot 60 procent. Bij de besmette personen ging het in 90 procent van de gevallen om B.1.351.

Vaccins die al goedgekeurd werden in Europa – die van Pfizer, Moderna, en AstraZeneca – werden getest voor de Zuid-Afrikaanse variant in omloop kwam. Maar ook hier zijn er indicaties dat de nieuwe virusstam een taaie klant is. In laboratoriumtests bleek het Moderna-vaccin het virus zes keer minder efficiënt te neutraliseren. Al is dat niet noodzakelijk een probleem: het vaccin wekt sowieso erg veel antistoffen op, dus de kans bestaat dat het nog steeds voldoende bescherming biedt, ook tegen B.1.351.

Vaccin goedkeuren

Er zal nu werk gemaakt worden van geüpdatete vaccins, zegt immunoloog Geert Leroux-Roels (UGent). “AstraZeneca is daar al mee bezig, en ook bij Moderna wordt eraan gewerkt. De andere vaccinbouwers zullen snel volgen.” Op zich is dat ook geen huzarenwerk. Zowat alle vaccins richten zich op de zogenaamde spike, een kroonvormig eiwit aan de buitenkant van het virus. Vaccins leren het lichaam dat eiwit te herkennen. Het is een kwestie van het vaccin zo aan te passen dat het ook de spike van de Zuid-Afrikaanse variant herkent.

Er zijn weliswaar verschillende soorten vaccins: het ene werkt met mRNA, een stukje genetische code, andere werken met bijvoorbeeld chimpanseevirussen. “Je kan het vergelijken met een cd-speler en een platendraaier. Het vaccin updaten betekent dat je een nieuw schijfje in de lade stopt of een nieuwe plaat op de pick-up legt. Dat kan snel gaan.” zegt Leroux-Roels. “Ook de productie kan vervolgens snel op toerental gebracht worden.”

De grote onzekere factor is wat daarna komt: het goedkeuren van het aangepaste vaccin. Op dit moment is niet duidelijk hoe snel dat zou kunnen. Voor nieuwe vaccins geldt een rigoureuze procedure waarbij het vaccin in verschillende stappen uiteindelijk getest wordt op vele duizenden mensen, waarna het resultaat vergeleken wordt met een groep die enkel een placebo kreeg. Dat is een langzaam, arbeidsintensief en geldverslindend proces.

“Als je die studies allemaal moet herhalen voor iedere aanpassing, ben je voor een heel lange tijd vertrokken,” zegt infectioloog Steven Callens (UZ Gent). Het kan sneller: het vaccin tegen het griepvirus wordt ook ieder jaar aangepast. “Daar vragen de autoriteiten niet opnieuw die hele reeks studies, anders is je vaccin er pas na het griepseizoen. In plaats daarvan laat men zogenaamd bridging evidence toe. Dat wil zeggen: we hebben veel ervaring met dit vaccin, waardoor we kunnen inschatten hoe goed en veilig een nieuwe versie zal zijn.”

Weinig risico’s

Bij covidvaccins ontbreekt die ervaring – en al zeker in het geval van de vaccins die gebouwd zijn op mRNA, zoals die van Pfizer en Moderna. Die zijn het allernieuwste snufje in de wereld van de vaccins: het is de eerste keer dat mRNA op deze schaal op deze manier ingezet wordt. “Het is mogelijk dat het Europese Geneesmiddelenagentschap om die reden iets terughoudender is om een aangepaste versie ook zo snel goed te keuren”, zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). “Maar eigenlijk zie ik weinig risico’s.”

Ook Leroux-Roels verwacht niet dat er opnieuw ellenlange studies nodig zullen zijn. “Bij de vaccins die nu goedgekeurd worden, gaat het om het vaccin én het platform waarop het ontwikkeld is. Zeg maar: de cd-speler met het schijfje erin. Maar de risico’s en veiligheidsvoorschriften worden vooral bepaald door het toestel. Het schijfje veranderen zal voor de regulatoren wellicht geen groot probleem zijn.”

Tenzij het virus verdwijnt, is de kans weliswaar groot dat steeds weer nieuwe varianten de kop opsteken. In plaats van de bestaande vaccins telkens te hertimmeren, kijken Neyts en Leroux-Roels in de richting van ‘universele’ vaccins. Dat zijn vaccins met een breder arsenaal: ze vallen het virus op vele fronten tegelijk aan. Daardoor is het verlies aan effect kleiner als een variant opduikt met een gewijzigd krooneiwit. “Maar universele vaccins zijn erg moeilijk om te ontwikkelen. Bij de griep zoekt men er al decennia naar,” zegt Neyts.