‘Een stemtest is een grote verantwoordelijkheid’: waarom Els Ampe fel uithaalt naar de stemtest van VRT NWS

“Abortus moet toegelaten worden tot 18 weken in de zwangerschap.” “Werkloosheidsuitkeringen beperken tot twee jaar.” “Er moet een verbod komen op gokreclame.” Met tientallen stellingen maken de stemtests duidelijk welke partijen het beste aansluiten bij jouw opvattingen. Een vraag die leeft, tonen de cijfers – en de vele discussies – aan. De stemtests van VTM-Het Laatste Nieuws en VRT NWS-De Standaard zijn inmiddels elk meer dan een miljoen keer ingevuld. De Morgen koos voor een andere aanpak en keek naar het stemgedrag van de partijen de voorbije jaren in plaats van naar de partijprogramma’s.

Ook Vlaanderen vormt geen uitzondering op de populariteit van die tests. “In veel landen zijn ze niet meer weg te denken”, zegt de Nederlandse politicoloog André Krouwel (Vrije Universiteit Amsterdam). Krouwel is de oprichter van Kieskompas, een stemtest die al in meer dan veertig landen is gebruikt. “Overal zie je dat de stemtests heel vaak worden ingevuld.”

Met effect, zoals verschillende onderzoek de afgelopen jaren aantonen. Op de opkomst, in landen waar stemmen niet verplicht is. Maar ook op de kennis van en houding tegenover politiek. “Een stemtest heeft impact op het gevoel dat je iets weet, iets kent over politiek”, zegt professor Stefaan Walgrave (UA), die de stemtest voor VRT NWS en De Standaard ontwikkelde. “Daarom is er dit jaar ook een stemtest voor jongeren gelanceerd. Op die manier hopen we dat de jongeren meer bij de politiek raken.”

Twijfeleffect

Maar beïnvloedt een stemtest ook op wie je uiteindelijk stemt? Dat antwoord is genuanceerder, aldus Krouwel, en het is ook afhankelijk van de persoon die hem invult. “Er zijn mensen die kijken of de uitkomst van de stemtest overeenkomt met hun politieke voorkeur. Dat zorgt hoogstens voor een klein twijfeleffect bij wie een verschillende uitslag krijgt. Vaker krijg je daar een boze reactie.” “Meestal zeggen deze mensen dan dat de stemtest niet klopt”, voegt Walgrave toe. “Mensen hebben simpelweg de neiging om ongunstige informatie naast zich neer te leggen in plaats van erover na te denken.”

Anders is het bij de groep kiezers die twijfelen tussen enkele partijen of – nog belangrijker – die nog zoekende zijn en geen benul hebben. “Die kiezers zijn meer beïnvloedbaar”, stelt Krouwel. “Ze gebruiken de uitslag van de stemtest dan als een soort rechtvaardiging.”

Hoe groot het effect van stemtesten is, is moeilijk vast te stellen omdat naast stemtesten nog vele andere factoren, zoals berichtgeving en reclame, een impact hebben op de keuze van de kiezer. Onderzoek naar het hoe en wat van verkiezingscommunicatie uitgevoerd door DPG Media Advertising dit voorjaar, toonde aan dat 22 procent van de respondenten aangaf dat stemtesten en peilingen een invloedsbron zijn voor de verkiezingen. De belangrijkste bron bleef berichtgeving met 52 procent.

Onderzoek naar de Deense parlementsverkiezingen van 2019 wees uit dat stemtests impact hadden wanneer ze een andere partij naar voren schoven dan de respondenten vooraf in gedachten hadden. Zestien procent van hen had meer kans om van stem te veranderen. Het grootste effect werd waargenomen bij degenen die geen politieke interesse hadden of zich niet met een partij identificeerden.

Ook partijen houden stemtesten nauwlettend in de gaten en werken eraan mee wanneer er vragen zijn van de samenstellers. Ze weten dat stemtesten een belangrijke informatiebron vormen en invloed hebben. Voor kleine partijen kunnen ze bovendien een steuntje in de rug zijn. “Onderzoek dat ik in 2004 heb uitgevoerd, toonde aan dat een kleine en onbekende partij als Spirit zo op de radar van de kiezer kwam te staan.” Dit verklaart meteen waarom Voor U, de nieuwe partij van Els Ampe, fel uithaalt naar de stemtest van VRT NWS omdat die er niet in opgenomen is. Volgens de makers is het partijprogramma niet uitgebreid genoeg, en laat de partij buiten het beperkt programma haar eventuele parlementsleden vrij.

Ook in Nederland komt er vaak protest, zegt Krouwel. “Er nemen ongeveer dertig partijen deel aan de verkiezingen, maar slechts ongeveer de helft daarvan speelt echt een rol. Daarom hanteren wij als criterium dat ze een uitgewerkt programma hebben én in de peilingen op minstens één zetel staan.”

Macht

De stemtests hebben dus impact, en als onderzoeker houd je daar best goed rekening mee. “Het is een grote verantwoordelijkheid”, beseft Walgrave. “Je wilt de kiezers informeren, maar je wilt de verkiezingen ook niet beïnvloeden.”

Daarom moet je ook nauwgezet nadenken over de stellingen en hoe je die formuleert. Want ook dat heeft impact, leert onderzoek. “Vragen of je oude auto’s in de stad verbiedt of alleen nog recente modellen toelaat, heeft impact. De formulering, de volgorde van stellingen, positief of negatief... Alles heeft consequenties.”

Wie alle programma’s van de Vlaamse partijen nu samentelt, komt aan ruim duizend pagina’s. Weinig mensen zullen die allemaal lezen. Stemtesten bieden zo de kans om op een efficiënte manier de belangrijkste standpunten te leren kennen. “De verschillende tests, elk met hun aanpak, vullen elkaar ook zo aan”, zegt Walgrave. “Zie ze als een soort test van Test-Aankoop: als ik een nieuwe wasmachine koop, ga ik die test ook lezen. Hetzelfde geldt voor verkiezingen. Stemtesten zorgen er mee voor dat de mensen meer op basis van inhoud en kennis zullen stemmen.”